Nabożeństwo zstąpienia Świętego Ognia odbywa się regularnie od ponad 1500 lat. W tym czasie przebieg ceremonii uległ jednej istotniej modyfikacji dotyczącej obecności prawosławnego patriarchy Jerozolimy w Grobie Pańskim.
PIERWOTNY PRZEBIEG CEREMONII
Do końca XV wieku, podczas nabożeństwa Grób Pański był zamknięty, zapieczętowany i nie znajdowała się w nim żadna osoba. Wszystkie historyczne świadectwa począwszy od X w. (list Arethasa z 920 roku[1]) aż do roku 1480 potwierdzają ten fakt.
Do wspomnianego roku przewodzący nabożeństwu prawosławny patriarcha Jerozolimy stał na zewnątrz, gdzie odmawiał specjalne modlitwy skierowane do Jezusa Chrystusa. Gdy zstępował Święty Ogień, we wnętrzu Grobu pojawiało się światło, które pochodziło zarówno od cudownie zapalonej lampy, jak i z kamienia, na którym położono ciało Jezusa Chrystusa. Starożytne manuskrypty pokazują, że niejednokrotnie zejściu Świętego Ognia towarzyszyły głośne grzmoty, samoistny zapłon świec wiernych stojących na zewnątrz Grobu Pańskiego oraz inne niewytłumaczalne zjawiska.
Warto dodać, że przez większość lat, kiedy ceremonia przebiegała we wspomniany sposób, Jerozolimą władali muzułmanie. To oni pieczętowali Grób Pański i pilnowali, aby nie doszło do oszustwa ze strony chrześcijan.
Islamski teolog żyjący w pierwszej połowie X wieku – Ibn al-Qass – opisuje w swoim dziele „Kitab dala’il al-qibla”[2] przebieg ceremonii zstąpienia Świętego Ognia:
„W Wielkanoc Chrześcijan, w Wielką Sobotę, wierni wychodzą z miejsca grobu w celu zebrania się wokół kamienia otoczonego ogrodzeniem. Z tego miejsca patrzą na grób i wspólnie modlą się i klęczą przed Wszechmogącym Bogiem od porannych modlitw aż do zachodu słońca. Emir i imam meczetu są także obecni. Sułtan zamyka drzwi do grobu. Wszyscy stoją bez ruchu do czasu, aż zobaczą światło podobne do białego płomienia wydobywające się z wnętrza grobu. Sułtan otwiera wtedy drzwi i wchodzi trzymając świecę, którą odpala od tego płomienia i wychodzi. Płomień tej odpalonej świecy nie parzy. Daje go imamowi, który przenosi go i zapala lampy w meczecie (Meczet na Skale – przyp. red.)”
Fragment dzieła autorstwa Ibn al-Qassa – manuskrypt Ahmad Taymur 103 (z roku 1389) z Egipskiej Biblioteki Narodowej.
OBECNY PRZEBIEG CEREMONII
Od około 500 lat nabożeństwo Cudu Ognia w Bazylice Grobu Pańskiego w Jerozolimie przebiega według następującego porządku:
- Rankiem w Wielką Sobotę (w prawosławnym terminie[3]), wszystkie lampy i świece wewnątrz Bazyliki Grobu Pańskiego zostają zgaszone. Do Grobu Pańskiego wchodzi specjalna komisja złożona z przedstawicieli władz miejskich, policji oraz duchownych różnych wyznań chrześcijańskich: prawosławny, ormianin, kopt i franciszkanin[4]. Po upewnieniu się, że we wnętrzu nie ma żadnych źródeł ognia, Grób Pański zostaje zapieczętowany woskiem na pamiątkę pieczęci pozostawionej przez rzymską straż[5].
- W południe prawosławny patriarcha Jerozolimy (obecnie jest nim Teofil III) wchodzi do Bazyliki w towarzystwie tureckich straży[6] i rozpoczyna się tradycyjna litania, w trakcie której procesja trzy razy okrąża Grób Pański.
- Po litanii z Grobu zdejmowana jest pieczęć i pomocnik wnosi do wnętrza zgaszoną „wiecznie płonącą” lampę, która ma zostać zapalona Świętym Ogniem.
- Następnie prawosławny patriarcha zdejmuje wierzchnie szaty liturgiczne i zostaje przeszukany pod okiem wspomnianej komisji. Po upewnieniu się, że nie posiada on żadnych źródeł ognia, wchodzi do wnętrza Grobu trzymając cztery pęki nie zapalonych świec (każdy z nich liczy 33 sztuki jako symbol 33 lat ziemskiego życia Jezusa Chrystusa). Za nim podąża przedstawiciel Kościoła Ormiańskiego, który jako jedyny ma prawo znajdować się w przedsionku skąd obserwuje patriarchę. W tym czasie chór zaczyna śpiewać pochodzący z II w. hymn Phos Hilaron[7] (znany w tradycji łacińskiej pod nazwą Lumen Hilare).
- Patriarcha klęczy samotnie przy kamieniu, na którym położono ciało Jezusa. Następnie odmawia określone modlitwy, prosząc w nich Jezusa Chrystusa o błogosławieństwo dla wiernych.
- W tym momencie, w sposób nadprzyrodzony, na Grób Pański zstępuje Święty Ogień i rozprasza się wewnątrz Bazyliki, jednocześnie zapalając lampę we wnętrzu Grobu. Często zejściu Ognia towarzyszą zjawiska dźwiękowe i świetlne, o których czytamy w historycznych manuskryptach arabskich, łacińskich i prawosławnych.
- Patriarcha odpala swoje świece od lampy i przekazuje Ogień pozostałym osobom znajdującym się w Bazylice, zaczynając od przedstawiciela Kościoła Ormiańskiego.
- Następnie wierni przenoszą płomień do swoich domów i wspólnot religijnych.
Warto dodać, że współcześnie Święty Ogień jest transportowany samolotami do wielu krajów. W tym roku po raz czternasty, prawosławna delegacja dostarczy płomień do Polski kilka godzin po jego zejściu. Dzięki temu Święty Ogień będzie obecny na nabożeństwach paschalnych, które rozpoczną się o północy w cerkwiach w całej Polsce.
Polska delegacja na ceremonii Świętego Ognia. Delegacji przewodniczy JE Jerzy Biskup Siemiatycki fot. ks. diakon Sławomir Ostapczuk
Przypisy:
[1] „(…)gdy emir Jerozolimy jest obecny przy Grobie Pańskim, przy wejściu zapieczętowanym przez niego, gdy Chrześcijanie są w Bazylice Grobu Pańskiego śpiewając Kyrie Eleison, nagle tworzy się błyskawica i lampa zaświeca się ogniem”. D. Sahas, Aretha’s ‘Letter to the Emir at Damascus’, “The Patristic and Byzantine Review”, 3 (1984), s. 77.[za: H. Skarlakidis, Holy Fire, wyd. 2, Ateny 2015, s. 58] (Wszystkie tłumaczenia z języka angielskiego przez autorów strony).
[2] MS Ahmad Taymur 103 & MS Miqat 1201. Cairo, National Library; MS Veliyuddin 2453.Istanbul, Beyazit Library; MS XXXIV. Madrid, Collection Gayangos; MS Oriental 13315,AD 1705. London, British Library [za: tamże, s. 60-61].
[3] Od IV w. do XVI w. cały świat chrześcijański włącznie z Kościołem Rzymskokatolickim obchodził Wielkanoc zgodnie z prawosławnym sposobem wyliczania tej daty ustanowionym podczas I Soboru Powszechnego w Nicei w 325 roku. Do dziś wszystkie starożytne kościoły apostolskie poza Kościołem Rzymskokatolickim świętują Wielkanoc w tradycyjnym terminie. Wikariusz Łacińskiego Patriarchy Jerozolimy dla Cypru O. dr Jerzy Kraj OFM pisze: „Dyskusję w sprawie celebracji Paschy zamknął w 325 r. I Sobór Nicejski podejmując decyzję, by Pascha była obchodzona w niedzielę po pierwszej pełni księżyca następującej po równonocy wiosennej oraz by jej data nie zbiegała się ze świętem żydowskim. Po wprowadzeniu w kościele katolickim reformy papieża Grzegorza XIII (1502–1585) utrzymano warunek wyznaczenia daty Wielkanocy na niedzielę po pierwszym nowiu wiosennym, pierwszy zaś, dotyczący rozbieżności dat paschy chrześcijańskiej i żydowskiej, pominięto. Kościół prawosławny odniósł się negatywnie do tej reformy i do dziś pozostał przy starym porządku kalendarzowym.”cyt. z: http://pl.radiovaticana.va/storico/2011/04/23/jerozolima_święty_ogień_w_paschalnych_liturgiach/pol-481261
[4] m. Miriam (Jurczuk), Błahodatnyj Ohoń, Bratczyk, Hajnówka 2010, s. 19. Autorka jest polską prawosławną mniszką, która od ponad 25 lat mieszka w Ziemi Świętej i jest naocznym świadkiem opisywanych wydarzeń.
[5] Mt 27, 65-66: „Rzekł im Piłat: «Macie straż: idźcie, zabezpieczcie grób, jak umiecie». 66 Oni poszli i zabezpieczyli grób opieczętowując kamień i stawiając straż.” – Biblia Tysiąclecia
[6] Tradycja straży tureckiej (kawasi) sięga czasów otomańskich. Do dziś gwardia towarzyszy patriarchom Jerozolimy (m.in. łacińskiemu, prawosławnemu i ormiańskiemu) podczas wielkich Świąt chrześcijańskich. Podczas wprowadzania patriarchów do świątyń, kawasi miarowo stukają laskami o ziemie sygnalizując zbliżanie się duchowieństwa.
[7] Wspomniany Hymn jest śpiewany podczas odprawiania prawosławnych nieszporów (tzw. wieczerni). „Pogodna światłości świętej chwały, Nieśmiertelnego Ojca niebios, Świętego, Błogosławionego, Jezu Chryste. Przyszliśmy na zachód słońca, widząc światłość wieczorną śpiewamy Ojcu, Synowi, i Świętemu Duchowi, Bogu. Boś godzien jest, by w każdym czasie, śpiewano Tobie zbożnymi pieśniami, Synu Boży, co życie dajesz, przeto świat Cię sławi.”, cyt. : http://liturgia.cerkiew.pl/euch/nabozenstwa/nieszpory.pdf
